23 Νοέ Άλφρεντ Άντλερ Ατομική Ψυχολογία
Ο Άλφρεντ Άντλερ είναι ο θεμελιωτής της Ατομικής Ψυχολογίας. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο όρος αυτός αφορά κυρίως το ενδιαφέρον του για την κατανόηση της ολότητας της ανθρώπινης προσωπικότητας και όχι τόσο των μεμονωμένων πλευρών της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η θεωρία του Άντλερ είναι σε μεγάλο βαθμό, στη βάση της, κοινωνικο-ψυχολογική: το άτομο, κατά τον Άντλερ, μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο στο πλαίσιο της συμμετοχής του στην κοινωνία και της αλληλεπίδρασής του με άλλα μέλη της. Κατά την Ατομική Ψυχολογία, η ανάπτυξη του ανθρώπου και η εξέλιξη της προσωπικότητας ρυθμίζονται βάσει του αισθήματος μειονεξίας που βιώνει το άτομο και της τάσης του, καθ’ όλη την πορεία της ζωής του, να το καλύψει.
Το άτομο προσπαθεί να αποκτήσει κύρος, δύναμη και αναγνώριση. Η επιθυμία του αυτή προσκρούει σε διάφορα ατομικά ή κοινωνικά εμπόδια και, άλλοτε συνειδητά άλλοτε ασυνείδητα, αναπτύσσει ένα αίσθημα αδυναμίας για το ξεπέρασμα των εμποδίων που ονομάζεται αίσθημα μειονεξίας (minus felt). Το αίσθημα μειονεξίας, ενισχυόμενο και από τυχόν υπάρχοντα σωματικά ελαττώματα ή αλλεπάλληλες απογοητεύσεις και ταπεινωτικές εμπειρίες δημιουργεί στο άτομο το σύμπλεγμα κατωτερότητας, το οποίο πλέον καθορίζει και ρυθμίζει τη συμπεριφορά του και την πορεία της ζωής του. Το άτομο που αναπτύσσεται και διακατέχεται από το σύμπλεγμα κατωτερότητας διαμορφώνει μια εικόνα για τον εαυτό του ότι είναι «αδύναμο» και ότι δεν διαθέτει δυνάμεις και προσόντα για να πορευτεί στη ζωή του. Έτσι, αναζητά διαφορετικούς ή έμμεσους τρόπους για να μπορέσει να λάβει αναγνώριση και επιβεβαίωση, και διαμορφώνει μια τάση αναπλήρωσης και ένα προσωπικό πλάνο/σχέδιο ζωής.
Το προσωπικό πλάνο/σχέδιο ζωής αποτελεί τον προσανατολισμό και τη μεθοδολογία που αναπτύσσει το άτομο, προκειμένου να ξεπεράσει τα εμπόδια και να οδηγηθεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα της αναγνώρισης και της απόκτησης κύρους και δύναμης. Κατά την ψυχοθεραπευτική διαδικασία δίνεται πάντα ιδιαίτερη σημασία στο προσωπικό πλάνο/σχέδιο ζωής του ατόμου. Αυτό κρίνεται ως «υγιές» και «επικερδές» για το άτομο, όταν τα προβλήματα που παρουσιάζονται αντιμετωπίζονται με τις υπάρχουσες προσωπικές δυνατότητες και δυνάμεις, καθώς και με θεμιτά μέσα. Αντιθέτως, κρίνεται ως εσφαλμένο και «άρρωστο», όταν για την αντιμετώπιση των προβλημάτων χρησιμοποιούνται διαρκώς μηχανισμοί άμυνας που οδηγούν το άτομο σε μια λανθασμένη εικόνα για τον εαυτό του.
Το προσωπικό πλάνο/σχέδιο ζωής του ατόμου επηρεάζεται από τους ακόλουθους σημαντικούς παράγοντες:
–Τη σειρά γέννησης μέσα στην οικογένεια
Η αντλεριανή προσέγγιση είναι η μοναδική ψυχοθεραπευτική θεωρία και πρακτική που δίνει ιδιαίτερη σημασία στις σχέσεις ανάμεσα στα αδέρφια και στη θέση που έχει ένα παιδί μέσα στην οικογένεια. Ο Άντλερ υποστηρίζει ότι υπάρχουν πέντε «ψυχολογικές θέσεις»: το παιδί μπορεί να είναι το μεγαλύτερο σε ηλικία από τα αδέρφια του, να είναι το δεύτερο από δύο μόνο αδέρφια, να είναι το μεσαίο, να είναι το μικρότερο σε ηλικία και, τέλος, να είναι το μοναδικό. Ο Άντλερ τονίζει ότι η σειρά γέννησης δεν είναι από μόνη της τόσο σημαντική, όσο η ερμηνεία που δίνει κάθε άτομο σε αυτήν σχετικά με τον ρόλο του μέσα στην οικογένεια. Η αντλεριανή ψυχολογία θεωρεί ότι τα περισσότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι είναι κοινωνικά στη φύση τους και δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις ενδο-οικογενειακές σχέσεις.
Ο Άντλερ παρατηρεί ότι πολλοί άνθρωποι συχνά απορούν που τα παιδιά της ίδιας οικογένειας διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους. Τελικά, όμως, είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα παιδιά της ίδιας οικογένειας έχουν διαμορφωθεί στο ίδιο περιβάλλον. Αν και μοιράζονται κοινές πλευρές στον αστερισμό της οικογένειας, η ψυχολογική κατάσταση κάθε παιδιού είναι διαφορετική από εκείνη των άλλων παιδιών, λόγω της σειρά της γέννησής τους και της ερμηνείας που δίνουν τα ίδια σε αυτήν.
–Τη σωματική μειονεξία
Η καλή σωματική διάπλαση και εμφάνιση ενισχύει το αυτοσυναίσθημα και διαμορφώνει ένα «υγιές» πλάνο/σχέδιο ζωής, ενώ τα σωματικά ελαττώματα οδηγούν σε αίσθημα μειονεξίας και κατωτερότητας, καθώς και υιοθέτηση ενός εσφαλμένου πλάνου/σχεδίου ζωής, το οποίο εμπεριέχει στοιχεία εγκατάλειψης των προσπαθειών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων ή στοιχεία φόβου και επιθετικότητας.`
–Το κοινωνικό ενδιαφέρον
Το κοινωνικό ενδιαφέρον αποτελεί ίσως την πιο σημαντική και χαρακτηριστική ιδέα του Άντλερ. Ο όρος αναφέρεται στην επίγνωση του ατόμου ότι αποτελεί ένα κομμάτι της ανθρώπινης κοινότητας και στη στάση που υιοθετεί προκειμένου να αντιμετωπίσει τον κόσμο γύρω του στην ευρύτερη κοινότητα. Ο όρος αναφέρεται επίσης στον αγώνα για ένα καλύτερο μέλλον για την ανθρωπότητα. Η διαδικασία της κοινωνικοποίησης που ξεκινά από την παιδική ηλικία περιλαμβάνει την προσπάθεια να βρει το άτομο τη θέση του στην κοινωνία και την ανάγκη του να έχει μια αίσθηση ότι ανήκει κάπου και συμβάλλει δημιουργικά στο σύνολο. Ο βαθμός στον οποίο μοιραζόμαστε με τους άλλους και ενδιαφερόμαστε για το συμφέρον τους αποτελεί δείκτη ψυχικής υγείας. Κατά τον Άντλερ, καθώς αναπτύσσεται το κοινωνικό ενδιαφέρον, το αίσθημα κατωτερότητας και αποξένωσης του ατόμου μειώνεται σε ένταση. Τα άτομα που δεν αναπτύσσουν κοινωνικό ενδιαφέρον αποθαρρύνονται και καταλήγουν να νιώθουν σαν να ζουν στην «άχρηστη» πλευρά της ζωής.
Ο Άλφρεντ Άντλερ ακολουθούσε πάντα ένα ιδιαίτερα φορτωμένο πρόγραμμα εργασίας, αλλά έβρισκε πάντα χρόνο για να ασχολείται με τα αγαπημένα του χόμπι, όπως ήταν η μουσική και το τραγούδι, αλλά και η παρέα των φίλων του. Αγνόησε όμως τη συμβουλή τους να ελαττώσει τους ρυθμούς της δουλειάς του και συνέχισε να ακολουθεί το υπερφορτωμένο πρόγραμμά του, να κάνει περιοδείες και να κουράζεται πολύ. Ένα πρωινό, στις 28 Μαΐου 1937, βαδίζοντας στους δρόμους της σκωτσέζικης πανεπιστημιούπολης του Αμπερντίν προκειμένου να δώσει μια διάλεξη, έπεσε «χτυπημένος» από καρδιακή προσβολή. Εκείνη την ημέρα, μια ομάδα ακροατών είχε συγκεντρωθεί για να παρακολουθήσει μια σειρά θερινών μαθημάτων Ατομικής Ψυχολογίας. Μάταια, όμως, περίμενε τον δάσκαλό της. Ο Άλφρεντ Άντλερ δεν υπήρχε πια στη ζωή… Σε ηλικία 67 ετών, στο αποκορύφωμα ουσιαστικά των επιτυχιών του στις ΗΠΑ, ο Άντλερ αποχώρησε από τη ζωή, πρώτος από τους τρεις μεγάλους θεμελιωτές της σύγχρονης Ψυχολογίας. Έπειτα από δυόμισι χρόνια, το 1939, τον ακολούθησε και ο θεμελιωτής της Ψυχανάλυσης, ο Σίγκμουντ Φρόιντ. Η Ατομική Ψυχολογία του Άντλερ συνάντησε ευρεία αποδοχή και επέδρασε σημαντικά σε όλους τους τομείς της επιστήμης της Ψυχολογίας. Η θεωρία του ήταν δημοφιλής σε νέους φοιτητές Ψυχολογίας, αλλά και σε επαγγελματίες, και η σημαντική επίδρασή της γίνεται φανερή και στα έργα των Έρικ Φρομ (Erich Fromm), Άμπραχαμ Μάσλοου (Abraham Maslow), Ρόλο Μαίη (Rollo May), Κάρεν Χόρνεϋ (Karen Horney), Τζούλιαν Ρόττερ (Julian Rotter), Καρλ Ρότζερς (Carl Rogers) κ.ά. Διεθνείς επιστημονικές οργανώσεις σήμερα συνεχίζουν να προωθούν και να εξελίσσουν το έργο του σε όλο τον κόσμο και διάφορες σχολές, ειδικευμένες στην Αντλεριανή Ψυχολογία, εφαρμόζουν και διδάσκουν τη θεωρία και την κλινική πρακτική της Ατομικής Ψυχολογίας. Η πιο συνηθισμένη κριτική που αφορά το έργο του Άντλερ αναφέρεται κυρίως στον τρόπο γραφής και παρουσίασης της θεωρίας του. Όπως του καταλογίζεται, έπρεπε να επιλέξει να αφιερώσει τον χρόνο του για τη διαμόρφωση της θεωρίας του από το να διδάσκει στους άλλους τις βασικές ιδέες της Ατομικής Ψυχολογίας. Έτσι, έδωσε μεγαλύτερη βαρύτητα στην πρακτική και τη διδασκαλία και όχι τόση στην οργάνωση και παρουσίαση μιας καλά ορισμένης και συστηματικής θεωρίας. Συνεπώς, ο τρόπος γραφής που παρουσιάζεται στο έργο του είναι συχνά δύσκολος. Επίσης, πολλές από τις ιδέες του φαίνονται απλουστευτικές και μη εμπεριστατωμένες. Σήμερα, η Ατομική Ψυχολογία έχει αναπτυχθεί περισσότερο και έχει βελτιωθεί σε σημαντικές πτυχές της θεωρίας της. Πολλές, όμως, από τις αρχικές έννοιες της θεωρίας του Άντλερ έχουν διατυπωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι δύσκολο να επικυρώσουν εμπειρικά τις βασικές υποθέσεις της θεωρίας. Ορισμένες βασικές ιδέες διέθεταν ευρύτητα στη φύση τους, ενώ άλλες ήταν “φτωχές”, όπως οι έννοιες για την πάλη για ανωτερότητα, για τη δημιουργική δύναμη του εαυτού και για το σύμπλεγμα κατωτερότητας. Ο Άντλερ είχε επικριθεί ουσιαστικά γιατί στήριξε ένα σημαντικό μέρος της θεωρίας του σε μια ψυχολογία κοινής λογικής και σε ιδέες υπεραπλουστευμένων συμπλεγμάτων.