23 Νοέ Μεγαλώνοντας Συναισθηματικά Υγιή Παιδιά
Ένα από τα μεγαλύτερα έργα που καλούνται οι γονείς να αναλάβουν και να διεκπεραιώσουν με επιτυχία είναι το μεγάλωμα των παιδιών τους. Το να μεγαλώσουν συναισθηματικά υγιή παιδιά. Εκατομμύρια γονείς έχουν να φέρουν σε πέρας ένα έργο που κατατάσσεται ανάμεσα στα πιο δύσκολα, να πάρουν ένα μωρό και να το αναθρέψουν, αναλαμβάνοντας την πλήρη ευθύνη για την ψυχική και σωματική του υγεία, ώστε μεγαλώνοντας να γίνει ένας υγιής και παραγωγικός άνθρωπος.
Αν σκεφτούμε την ευθύνη που έχει ο ρόλος του γονιού συγκριτικά με έναν οποιονδήποτε άλλο ρόλο, θα διαπιστώσουμε ότι για την επαγγελματική μας σταδιοδρομία έχουμε χρόνια εκπαιδευτεί, ώστε να είμαστε αποτελεσματικοί και παραγωγικοί, ξεκινώντας μάλιστα από νωρίς αυτή την εκπαίδευση. Πόσους γονείς, όμως, γνωρίζετε που να έχουν εκπαιδευτεί για το πιο δύσκολο “επάγγελμα”: να είσαι γονιός! “Μα, πολλοί θα μου απαντήσετε, ότι η φύση μάς βοηθάει να αναλάβουμε αυτόν τον ρόλο που, άλλωστε, δεν είναι επάγγελμα. Συμφωνώ, αλλά και πάλι πόσους γνωρίζετε που παίζουν όπως πρέπει αυτόν τον ρόλο και μεγαλώνουν παιδιά που είναι έτοιμα να ανθίσουν όταν φθάσουν στην ενηλικίωση; Συνήθως, οι γονείς είναι αυτοί που κατηγορούνται. Αλλά δεν εκπαιδεύονται!” (Thomas Gordon, 2000).
Παρατηρώντας τα προβλήματα των παιδιών και των νέων μας σήμερα, τα ποσοστά της βίας, της παραβατικότητας, της κατάθλιψης, της εξάρτησης, ακούμε τακτικά να κατηγορούνται οι γονείς. Αν ένα παιδί αντιμετωπίζει προβλήματα, κατηγορούνται οι γονείς για την ανατροφή του. Ποιος, όμως, βοηθάει τους γονείς να γίνουν αποτελεσματικοί στην ανατροφή των παιδιών; Οι γονείς είναι άνθρωποι, όχι θεοί. Έχουν αδυναμίες, προσωπικούς περιορισμούς, έχουν πραγματικά συναισθήματα (Thomas Gordon, 2000). Αν σε αυτό προσθέσουμε και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν σε οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο, όπως ανεργία, φτώχια και την ανάγκη να εργάζονται και οι δύο, τότε τα προβλήματα αυξάνονται και οι γονείς γίνονται όλο και πιο ευάλωτοι απέναντι σε αυτές τις δυνάμεις που καταπονούν την οικογενειακή τους ζωή, με αποτέλεσμα οι ουσιαστική συναλλαγή με τα παιδιά τους να φθίνει (Daniel Goleman, 2009). Και σε αντίθεση με την απόκτηση γνώσεων για τις ανθρώπινες σχέσεις και για το πώς να δημιουργούμε ένα ψυχολογικά υγιές περιβάλλον, όλο και περισσότεροι γονείς στηρίζονται σε μεθόδους ανατροφής που υστερούν σε συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες απαραίτητες για την πρόληψη ή αντιμετώπιση των περισσότερων δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και οι νέοι σήμερα (Daniel Goleman, 2009).
Με δεδομένη την αύξηση των ποσοστών κατάθλιψης, παραβατικότητας και εθισμού σε ουσίες ή αλκοόλ, που εμφανίζονται σε όλο και μικρότερες ηλικίες σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες, τα μηνύματα που εμείς, γονείς, παιδαγωγοί και εκπαιδευτικοί, καλούμαστε να επεξεργαστούμε και να αξιολογήσουμε είναι πολύ πιο ανησυχητικά, αλλά και καίρια για την αντιμετώπιση και πρόληψη καταστάσεων.
Μελέτες δείχνουν ότι, ανεξάρτητα από το κοινωνικό – οικονομικό πλαίσιο στο οποίο μεγαλώνουν τα παιδιά, η βία, η κατάθλιψη, οι διατροφικές διαταραχές, καθώς και ο εθισμός σε ουσίες και αλκοόλ έχουν αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και συνήθως η πληροφόρηση ή οι εκστρατείες αντιμετώπισης εμφανίζονται αφού το πρόβλημα έχει πάρει τεράστια διάσταση (Daniel Goleman, 2009).
Ουδέποτε θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι η μονόπλευρη παρέμβαση, όπως αυτή της συναισθηματικής ανατροφής, θα λύσει όλα τα πιθανά προβλήματα. Όμως, μας είναι γνωστό ότι οι συναιθηματικές ελλείψεις αυξάνουν τους κινδύνους που διατρέχει ένα παιδί. Οι συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των δυσλειτουργικών συμπεριφορών που εμφανίζουν όλο και πιο τακτικά παιδιά και έφηβοι. Η οικογένεια αποτελεί το πρώτο σχολείο της συναισθηματικής μας αγωγής. Σε αυτό το περιβάλλον μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τα συναισθήματά μας, μαθαίνουμε να κατανοούμε τι αισθανόμαστε, να αντιλαμβανόμαστε πώς να σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας και τους άλλους, πώς να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας και πώς να αντιδρούμε σε αυτά. Μελέτες μάς δείχνουν πως ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς συμπεριφέρονται στα παιδιά τους έχει βαθιά και διαρκή επίδραση στη συναισθηματική ζωή τους και αυτές οι επιδράσεις ξεκινούν απο την κούνια (Goldman, 1993). Η αλληλεπίδραση μεταξύ παιδιού και γονιού ξεκινάει νωρίς και συνεχίζει να έχει ισχύ καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Για καλύτερη κατανόηση του τι σημαίνει συναισθηματική αγωγή, αξίζει να επιχειρήσουμε μια σύντομη περιγραφή της διαφοράς ανάμεσα στον εγκέφαλο και σε αυτό που αποκαλούμε νου. Ο εγκέφαλος είναι το ανατομικό όργανο το οποίο απαρτίζεται από δισεκατομμύρια νευρώνες και τρισεκατομμύρια νευρωνικές συνδέσεις που διευθύνουν τις σωματικές και νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου. Όταν αναφερόμαστε στον νου, στην ουσία αναφερόμαστε στη ροή πληροφόρησης και γνώσεων μέσω νευροχημικών διαδικασιών που εκτελούν τα διάφορα κέντρα του εγκεφάλου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι πλήρως διαμορφωμένος κατά τη γέννησή μας. Ωριμάζει με το πέρασμα του χρόνου, με εντονότερη περίοδο να θεωρείται αυτή της παιδικής ηλικίας. Γεννιόμαστε με περισσότερους νευρώνες απ’ ό,τι θα συγκρατήσουμε, καθώς μέσα από τη διαδικασία διαφοροποίησης και ολοκλήρωσης χάνονται νευρωνικές διασυνδέσεις που χρησιμοποιούνται λιγότερο και ισχυροποιούνται άλλες που χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο. Οι νοητικές αναπαραστάσεις που διαμορφώνονται μέσω των επαναλαμβανόμενων εμπειριών αποτελούν τη βάση της άδηλης μνήμης και σχηματίζουν την αντίληψη του εαυτού, καθώς και των συγκινήσεων μας, καθώς επίσης θεμελιώνουν τις πεποιθήσεις , στάσεις , & συμπεριφορές μας.
Λαμβάνοντας υπόψιν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος, καθώς και οι δομές του διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, γίνεται σαφές γιατί οι πρώιμες εμπειρίες αποτελούν τη βάση για τα γνωστικά μοντέλα ή σχήματα τα οποία μας βοηθούν να κατανοούμε τις εμπειρίες μας στο παρόν και στο μέλλον. Σε συνδυασμό δε με την ανάπτυξη του ιπποκάμπου, όταν πλέον αρχίζουμε να έχουμε αυτοβιογραφική μνήμη, ξεκινάμε να θυμόμαστε γεγονότα και να αποκτούμε αυτό που καλούμε αυτονόηση. Τα συναισθήματα έχουν σημαντικό ρόλο στη ροή της ενέργειας και της πληροφόρησης του μυαλού, καθώς αποδίδουν νόημα στις αναπαραστάσεις. Η συναισθηματική συναλλαγή με το περιβάλλον μας, ήδη από τη γέννησή μας, θεμελιώνει τη βάση των συναισθηματικών καταστάσεων που βιώνουμε ως άνθρωποι και αποτελεί το θεμέλιο για την αυτορρύθμιση των συγκινήσεών μας.
Από τη στιγμή που διαπιστώθηκε η πλαστικότητα του εγκεφάλου, επιβεβαιώθηκε το γεγονός ότι μπορούμε να παρέμβουμε αποτελεσματικά στην όλη του διαδικασία! Αν και η βασική διάσταση της ψυχοσύνθεσής μας υπάρχει από τη γέννησή μας, η ευπλαστότητα του εγκεφάλου σηματοδοτεί ότι οι εμπειρίες κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής μας επιδρούν με μοναδικό τρόπο στη διαμόρφωση νευρωνικών μονοπατιών, είτε διευρύνοντας είτε αποσιωπώντας τις έμφυτες προδιαθέσεις. Για παράδειγμα, η επαναλαμβανόμενη εμπειρία ενός βρέφους, του οποίου το βραδινό ξύπνημα αντιμετωπίζεται με ζεστασιά και τρυφερότητα, το κάνει να διαμορφώνει την αίσθηση του εαυτού του ως αγαπητό και ότι οι σημαντικοί άλλοι θα συνεχίσουν να του παρέχουν φροντίδα και αγάπη στο μέλλον. Αντίθετα, ένα βρέφος του οποίου η ανάγκη επαναλαμβανόμενα δεν ικανοποιείται, μπορεί να διαμορφώσει μια διαφορετική αντίληψη για τον εαυτό του και το περιβάλλον του.
Ένα από τα βασικά μαθήματα που μαθαίνει νωρίς το παιδί είναι πώς να ηρεμεί όταν αναστατώνεται. Μέσα από τις πρώιμες εμπειρίες ο εγκέφαλος δημιουργεί συνδέσεις που επηρεάζουν το ρυθμιστικό κύκλωμα του συγκινησιακού τμήματός του, δηλαδή μαθαίνει να ρυθμίζει τις συγκινήσεις του. Ας θυμηθούμε ότι ένα από τα βασικά στοιχεία της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η αυτορρύθμιση συγκινήσεων. Ως την ηλικία των 2 ετών οι νοητικές αναπαραστάσεις διαμορφώνονται μέσω των αισθήσεων, καθώς αυτές αποτελούν τις μόνες πηγές πληροφόρησης. Στη συνέχεια της ανάπτυξης, καθώς οι δομές του εγκεφάλου αναπτύσσονται, αποκτούμε ρητή μνήμη. Στο σημείο αυτό μπορούμε να αναφέρουμε ότι μελέτες δείχνουν πως οι επαναλήψεις πληροφοριών ενισχύουν τη διαδικασία εμπέδωσής τους και την αποθήκευσή τους στη μακρόχρονη μνήμη. Καθώς τα σημαντικά γνωρίσματα των αισθητηριακών εμπειριών καθηλώνονται όλο και περισσότερο στις αποθήκες της μακρόχρονης μνήμης, καταλαβαίνετε πόσο σημαντικές είναι οι εμπειρίες των παιδιών μας, αφού αυτές αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες των χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς τους.
Δεσμός
Από τη γέννησή μας, ο δεσμός που αναπτύσσεται με τους γονείς μας ή τους φροντιστές μας εδραιώνει τις βασικές αρχές της συναισθηματικής μας νοημοσύνης, Οι εξελίξεις στον χώρο της τεχνολογίας, τα τελευταία χρόνια, μας έχουν επιτρέψει τη γνώση τόσο για τις δομές του εγκεφάλου, όσο και για την αλληλεπίδραση μεταξύ εγκεφάλου και περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη και εξέλιξη της Διαπροσωπικής Νευροφυσιολογίας. Με απλά λόγια, σήμερα γνωρίζουμε πως το περιβάλλον επιδρά στις νοητικές λειτουργίες του εγκεφάλου και με δεδομένο το γεγονός ότι έχει διαπιστωθεί η πλαστικότητα του εγκεφάλου, μπορούμε να παρέμβουμε δυναμικά, εφαρμόζοντας τη γνώση και τις αξίες της συναισθηματικής αγωγής.
Ομιλία “Γίνομαι Μητέρα” 2014