23 Νοέ Νευροφυσιολογία των Διαπροσωπικών Σχέσεων
Ζούμε σ’ έναν κόσμο συνδέσεων, όπου όλα κινούνται σε κύκλους αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης, με κύριο στοιχείο την ανταλλαγή ενέργειας και πληροφόρησης. Ίσως αυτό να ακούγεται παράξενο, αλλά αν αναλογιστούμε, έστω για ένα λεπτό, όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας, και χωρίς σ’ αυτό το λεπτό να μπούμε στον πειρασμό να αξιολογήσουμε μέσα μας τα φαινόμενα, ίσως να συμφωνήσουμε με τη φράση «τα πάντα ρει» που διατύπωσε πριν χιλιάδες χρόνια ο Ηράκλειτος. Όλα όσα αντιλαμβανόμαστε, στις διάφορες μορφές που απεικονίζονται, στην ουσία αποτελούν καταστάσεις ενέργειας που αλληλεπιδρούν και ανταλλάσσονται μεταξύ τους σε έναν αέναο κύκλο.
Με αυτήν τη σύντομη και απλοϊκή ερμηνεία περί φυσικής κοσμοθεωρίας σας καλοσωρίζω σε έναν κόσμο που τα πάντα αλλάζουν αδιάλειπτα, έστω και αν αυτή τους η αλλαγή δεν γίνεται αντιληπτή διά γυμνού οφθαλμού ή άμεσα εμφανής στο πεδίο της γνώσης μας. Τίποτα δεν παραμένει σταθερό ή αιώνιο. Αυτό που σίγουρα γνωρίζουμε είναι η αλλαγή! Σκεπτόμενοι τα δισεκατομμύρια νευρώνων και τα τρισεκατομμύρια συνδέσεων του εγκεφάλου που διευθύνουν τις σωματικές και νοητικές λειτουργίες, καθώς και την ικανότητά του να πλάθεται μέσα από τις εμπειρίες, τότε η φράση «τα πάντα ρει» θα λέγαμε ότι περιγράφει με σαφήνεια τη λειτουργία και τη δομή του ( κλικ για περαιτερω ανάγνωση)
Η δομή του εγκεφάλου
Ο εγκέφαλος αποτελεί το ανώτερο όργανο του νευρικού μας συστήματος και ελέγχει τις λειτουργίες του οργανισμού – εκούσιες και ακούσιες. Ο ίδιος αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα που ανταλλάσσουν πληροφορίες μέσω συνάψεων και παράγει νου που αφορά όλες τις γνωσιακές λειτουργίες όπως μάθηση, σκέψη, αντίληψη, μνήμη, συγκίνηση. Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι ο εγκέφαλος δεν διαχωρίζεται από το σώμα, αλλά, αντίθετα, ότι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του σώματός μας και της δημιουργίας του εαυτού!
Το νευρικό κύτταρο ή νευρώνας, το οποίο αποτελεί τη δομική μονάδα του νευρικού συστήματος, πάλλεται, συνθέτει και τροφοδοτεί πληροφορίες μέσω ηλεκτρικών και χημικών συνδέσεων με τους άλλους νευρώνες, μεταφέροντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ενέργεια και πληροφοριακό υλικό με τη διαβίβαση χημικών ουσιών, τους νευροδιαβιβαστές, στις συνάψεις, στο σημείο σύνδεσης μεταξύ νευρώνων. Αύξηση ή μείωση αυτών συνδέεται με αλλαγή των νοητικών λειτουργιών, όπως της προσοχής, της διάθεσης ή της μνήμης. Ο εγκέφαλος απαρτίζεται από ένα τεράστιο δίκτυο διασυνδεδεμένων νευρώνων, η κινητοποίηση των οποίων παράγει τη νοητική λειτουργία.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι πλήρως διαμορφωμένος κατά τη γέννηση. Η διαμόρφωσή του είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των γονιδίων με το περιβάλλον. Γεννιόμαστε με περισσότερους νευρώνες από όσους τελικά θα συγκρατήσουμε μέσα από τη διαδικασία της διαφοροποίησης και ολοκλήρωσής μας, αναπτύσσοντας νευρωνικές διασυνδέσεις σε εκείνα τα νευρωνικά κυκλώματα που χρησιμοποιούνται και χάνοντας συνδέσεις σε εκείνα που δεν χρησιμοποιούνται. Οι εμπειρία μας σε αυτό το στάδιο διαπλάθει τον εγκέφαλο και ρυθμίζει τις νοητικές λειτουργίες.
Με δεδομένη τη σημαντικότητα αυτής της αναπτυξιακής περιόδου, οι εμπειρίες ενός παιδιού δημιουργούν και διαμορφώνουν τα νευρωνικά κυκλώματα που ρυθμίζουν τη συγκίνηση, τη συμπεριφορά, τη διαπροσωπική σύνδεση, τη μνήμη και τη μάθηση. Ένα από τα θεμελιώδη μαθήματα που το παιδί πρέπει να διδαχθεί σε αυτήν την ηλικία είναι πώς να αποκτήσει την ικανότητα να ηρεμεί όταν αναστατώνεται. Η συγκεκριμένη ικανότητα διαμορφώνεται μέσω της συναλλαγής μας με τους γονείς και συνεχίζει να «χτίζεται» κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής μας. Οι νοητικές αναπαραστάσεις που διαμορφώνονται μέσω των επαναλαμβανόμενων εμπειριών αποτελούν τη βάση της ενδογενούς μνήμης, διαμορφώνουν την αντίληψη του εαυτού μας και των αντιδράσεών του σε καταστάσεις, απαρτίζουν τις αξίες μας, τα πιστεύω μας, τη στάση μας για το πώς συνδεόμαστε με το περιβάλλον μας. Ως την ηλικία των δύο ετών οι νοητικές αναπαραστάσεις διαμορφώνονται μέσω των αισθήσεων. Στη συνέχεια αναπτύσσονται οι δομές του εγκεφάλου που συνδέονται με την εξωγενή μνήμη. Μελέτες δείχνουν πως η επανάληψη πληροφοριών ενισχύει τη διαδικασία εμπέδωσης εκείνων που αποθηκεύονται στη μνήμη, με αποτέλεσμα οι πρώιμες εμπειρίες να αποτελούν καθοριστικό παράγοντα των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας. Είναι επίσης σημαντικό να θυμόμαστε ότι η διάπλαση του εγκεφάλου και των λειτουργιών του δεν βασίζεται στην έκθεση του βρέφους σε ακουστικά και οπτικά ερεθίσματα μόνο, αλλά και στη σχέση που αναπτύσσει με το άτομο που το φροντίζει.
ΝΟΥΣ και νοητικές διεργασίες
Ο νους διαμορφώνεται και αναπτύσσεται μέσα από την αλληλεπίδραση των εγκεφαλικών διεργασιών του ατόμου και των σχέσεων που δημιουργούνται από τη στιγμή της γέννησής του και σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η γενετικά προδιαγεγραμμένη εμφάνιση συγκεκριμένων δομών και λειτουργιών σε αυτήν την κρίσιμη αναπτυξιακή περίοδο της ζωής μας, την καθιστά σημαντική για τη λειτουργία των εγκεφαλικών δομών. Ο όρος νευροπλαστικότητα περιγράφει τη συγκεκριμένη δυνατότητα του εγκεφάλου να διεγείρει, να τροποποιεί και να διαμορφώνει νέες συνάψεις ως αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Ο εγκέφαλος δεν είναι απλά μια μηχανή επεξεργασίας δεδομένων, αλλά ένα περίπλοκο σύστημα ροής πληροφόρησης και ενέργειας μέσω νευροχημικών διαδικασιών που εκτελούν τα διάφορα κέντρα του. Ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες που δέχεται από το εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον του, και παράγει νου.
Οι νευρώνες επικοινωνούν και αναπτύσσουν νευρωνικά κυκλώματα τα οποία καθορίζουν την οργάνωση των αισθητηριακών και νοητικών αναπαραστάσεων των εμπειριών μας. Η υποκειμενική εμπειρία, μέσω του μηχανισμού της μνήμης και της μάθησης, παράγεται απο τη διέγερση αυτών των νευρωνικών κυκλωμάτων. Οι νοητικές αναπαραστάσεις που διαμμορφώνει ο εγκέφαλος ως αποτέλεσμα της διέργεσης νευρωνικών κυκλωμάτων μπορεί να προέρχονται απο το εξωτερικό περιβάλλον μέσω των αισθήσεών μας, από το εσωτερικό μας περιβάλλον (το σώμα μας) ή και από τον εγκέφαλο. Τι σημαίνει νοητική αναπαράσταση; Με λίγα λόγια, θα λέγαμε ότι είναι η κωδικοποίηση και συμβολοποίηση των εμπειριών που εισέρχονται στο πεδίο της γνώσης και της νόησης του εγκεφάλου.
Νούς και σχέσεις
Ως αποτέλεσμα, η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ βρέφους και φροντιστή, καθώς και οι εμπειρίες του βρέφους σε αυτήν την περίοδο της ζωής του έχουν τη μεγαλύτερη επίδραση στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και του μυαλού. Οι τραυματικές εμπειρίες στη συγκεκριμένη αναπτυξιακή περίοδο μπορεί να παρουσιάσουν μακροπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις στη δομή του εγκεφάλου, οι οποίες να είναι υπεύθυνες για λειτουργίες όπως αντίδραση στο στρες, στη μάθηση και τη μνήμη (Solomon M. & Siegel D., 2003). Επίσης γνωρίζουμε από μελέτες ότι παιδιά που μεγάλωσαν σε ιδρύματα δείχνουν μακροπρόθεσμες τροποποιήσεις στην εγκεφαλική τους ανάπτυξη (Pollak, 2010). Μελέτες που έχουν γίνει σε ανθρώπους οι οποίοι έχουν υποστεί κακοποίηση ή έχουν εκτεθεί σε στρεσογόνα γεγονότα αποδεικνύουν ότι εμφανίζουν διαταραχές.
Ο εγκέφαλος και οι λειτουργίες του διαμορφώνονται από την αλληλεπίδρασή μας με το περιβάλλον. Έρευνες δείχνουν ότι αρουραίοι που μεγαλώνουν σε ενισχυμένο περιβάλλον διαθέτουν περισσότερους νευρώνες και αυξημένες συνάψεις. Αρουραίοι, αντίθετα, που εκτέθηκαν σε στρεσογόνο περιβάλλον παρουσίασαν ανατομικές αλλαγές στον εγκέφαλο. Σε πρόσφατη μελέτη καταγράφηκε η διαπίστωση ότι το μετατραυματικό στρες κατά την ενήλικη ζωή μπορεί να οδηγήσει σε επιγενετικές αλλαγές στον εγκέφαλο. Ενήλικοι αρουραίοι που εκτέθηκαν σε χρόνιο στρες παρουσίασαν αύξηση μεθυλίωσης σε περιοχές του ιπποκάμπου ο οποίος συνδέεται με την έκφραση γονιδίου BDNF (brain derived neurotrophic factor) και σχετίζεται με τη νευρογένεση και συναπτογένεση (Roth et al., 2011).
Πώς αυτές οι μελέτες συνδέονται με την ανθρώπινη φύση; Μελέτες σε βρέφη αποδεικνύουν ότι το πρόσωπο της μητέρας αυξάνει τα επίπεδα των οπιοειδών πεπτιδίων. Επίσης, ότι η θετική και χαρούμενη συναλλαγή μεταξύ βρέφους και μητέρας εγείρει την παραγωγή βιοχημικών ορμονών που συνδέονται με τη νευρογένεση, συναπτογένεση και σύνθεση πρωτεϊνών, διεργασιών που συνδέονται με τον μεταβολισμό ενέργειας και την ανάπτυξη του εγκεφαλικού φλοιού και του λιμβικού συστήματος. Η έκθεση σε στρεσογόνους παράγοντες θέτει τον οργανισμό σε εγρήγορση, διεγείροντας το συμπαθητικό σύστημα και την έκκριση της ορμόνης φλοιoτροπίνης (Corticotrophin Releasing Hormone or CRH), προκαλώντας την έκκριση της ορμόνης του στρες, της κορτιζόλης, της αδρεναλίνης, της νοραδρεναλίνης και της ντοπαμίνης. Μελέτες δείχνουν ισχυρές ενδείξεις που μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από υπερδιέγερση της CRH ορμόνης. Μεταθανάτιες μελέτες του εγκεφαλικού ιστού αποκαλύπτουν αυξημένη CRH στον υποθάλαμο καταθλιπτικών ατόμων (Raadsheer et al., 2006).
Oι επαναλαμβανόμενα αρνητικές εμπειρίες ενός βρέφους επιδρούν αντίστοιχα αρνητικά στην ανάπτυξη περιοχών και δομών του εγκεφάλου σημαντικών για τη ρύθμιση της διάθεσης και της συμπεριφοράς (Schore, 2000). Ο εγκέφαλος με τις φλοιώδεις και υποφλοιώδεις του περιοχές, καθώς και τις ρυθμιστικές τους λειτουργίες, εμπλέκεται σε ένα σύστημα κοινωνικής συναλλαγής με το περιβάλλον. Οι αλληλεπιδράσεις των πρώτων χρόνων ζωής προδιαγράφουν την ικανότητα του βρέφους να ρυθμίζει τον εαυτό του (αυτορρύθμιση), επιτρέποντας την ανάμειξη και σε περιοχές του εγκεφάλου, όπως την προμετωπιαία περιοχή όπου εδρεύουν οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες και η οποία αποτελείται από τον κογχικομετωπιαίο φλοιό που λαμβάνει πληροφορίες από τον θάλαμο (υποφλοιώδη περιοχή) και καταγράφει πληροφορίες, ενορχηστρώνοντας έτσι τις αντιδράσεις μας. Σε αντίθεση με τις υποφλοιώδεις περιοχές του εγκεφάλου, το μεταιχμιακό σύστημα, που συμπεριλαμβάνει την αμυγδαλή, τον ιππόκαμπο και άλλες δομές, έχει ως στόχο να αποθηκεύει τις συναισθηματικές μνήμες. Η αμυγδαλή συγκεκριμένα αποτελεί μια περιοχή που μοιάζει με σύστημα συναγερμού, θέτοντας τον εγκέφαλο σε εγρήγορση όταν λαμβάνει μηνύματα απειλητικά για την επιβίωση του οργανισμού, ενεργοποιώντας έτσι τον μηχανισμό της «πάλης ή φυγής».
Οι τελευταίες εξελίξεις στον χώρο της απεικόνισης και μελέτης του ανθρώπινου εγκεφάλου μάς επιτρέπουν να γνωρίζουμε πώς επιδρά το περιβάλλον στη δομή και στις ρυθμίσεις των λειτουργιών του. Ένα από τα επιτεύγματα στον χώρο της νευροεπιστήμης ήταν η ανακάλυψη νευρώνων-καθρεφτών. Ο εντοπισμός τους στους ανθρώπους ήταν δύσκολος, οι λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες έδειξαν όμως ότι ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου -οι οποίες ονομάστηκαν «συστήματα καθρέφτες»- «φωτίζονται» όταν εκτελούμε και όταν παρακολουθούμε μια ενέργεια που εκτελεί κάποιος άλλος με πρόθεση. Πολυάριθμες μελέτες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι που παρουσιάζουν μεγαλύτερη δραστηριότητα στα συστήματα-καθρέφτες φαίνονται να είναι καλύτεροι στην κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων. Φυσικά αυτό επιβεβαιώνει τις πληροφορίες που τόσα χρόνια γνωρίζουμε, ότι δηλαδή οι άνθρωποι μαθαίνουμε μέσα από την παρατήρηση, καθώς και από τη σημαντικότητα των σχέσεων που αναπτύσσουμε από τη στιγμή της γέννησής μας και σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας.
Η Διαπροσωπική Νευροβιολογία (IPNB) αποτελεί αντικείμενο διεπιστημονικής μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, καθώς αντλεί γνώσεις από τα πεδία της Νευροεπιστήμης, της Ψυχολογίας και άλλων επιστημονικών πεδίων με στόχο την κατανόηση της αλληλεπίδρασης εγκεφάλου, σχέσεων και νου, και την εφαρμογή αυτής της γνώσης στην ανατροφή των παιδιών και στην εξασφάλιση της ψυχικής υγείας.
Μελέτες στη Διαπροσωπική Νευροβιολογία δείχνουν ότι οι εμπειρίες του ατόμου αποτυπώνονται στον εγκέφαλο ως νοητικές αναπαραστάσεις που διαμορφώνουν, οργανώνουν και ρυθμίζουν τις ανώτερες λειτουργίες του εγκεφάλου. Οι εμπειρίες που έχουμε με το περιβάλλον μας ως βρέφη μπορεί να επηρεάσουν ακόμη και την οργάνωση της βασικής δομής του εγκεφάλου. Μελέτες δείχνουν πως η θετική εμπειρία μεταξύ μητέρας και βρέφους συνδέεται με θετικές βιολογικές αλλαγές. Η γνώση από τις μελέτες της πρόσδεσης ή του δεσμού μεταξύ βρέφους και μητέρας δείχνει τη σημαντικότητα των διαπροσωπικών σχέσεων στην ανάπτυξη και εξέλιξη του ατόμου.
Ο νους αποτελεί το σύστημα που σχετίζεται με την εσωτερική υποκειμενική εμπειρία, διαμορφώνει τη δραστηριότητα του εγκεφάλου και τις νοητικές λειτουργίες του. Οι γνωστικές λειτουργίες παράγονται από τη δραστηριότητα του εγκεφάλου μέσω ενεργοποίησης νευρωνικών κυττάρων. Ο εγκέφαλος αποτελεί τη λειτουργική δομή, διαπλάθεται από τις εμπειρίες του ατόμου με τη βοήθεια των νευρωνικών του συνδέσεων και η ενέργεια που παράγεται ρέει μέσω των σχέσεων που αναπτύσσει με το περιβάλλον του, και συγκεκριμένα στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Οι διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας διαμορφώνουν και εξελίσσουν αυτό το σύστημα, διευκολύνοντας το έμφυτο δυναμικό μας προς την ολοκλήρωση. Η σχέση με τον εαυτό μας, το περιβάλλον μας και τους άλλους αλληλεπιδρά, τροποποιεί και εξελίσσει τόσο τη δομή του εγκεφάλου και τις νοητικές λειτουργίες, όσο και τις ίδιες τις σχέσεις μας.
Η νοητική αυτογνωσία αποτελεί το βασικό εργαλείο επίγνωσης που μας επιτρέπει να είμαστε ανοιχτοί, παρατηρητικοί και αντικειμενικοί στην εμπειρία τού τώρα, να αποκτούμε πρόσβαση στις εσωτερικές μας διεργασίες, σκέψεις, αναμνήσεις, εικόνες κ.λπ., καθώς και στις πληροφορίες που προέρχονται από το περιβάλλον. Η επίγνωση είναι μια διαδικασία ολοκλήρωσης της υποκειμενικής μας εμπειρίας και των σχέσεών μας μέσω των νοητικών αναπαραστάσεων που διαμορφώνουμε επιτρέποντας τη συνειδητότητα, την ενσυναίσθηση, την ολοκλήρωση! Στοιχεία που αποτελούν, όπως είδαμε, τη βάση για την ανάπτυξη του εγκεφάλου, των νοητικών λειτουργιών, καθώς και της αλληλεπίδρασής μας με τους άλλους. Η διαμόρφωση και η ανάπτυξη του εαυτού μας θεμελιώνεται μέσα από τη σύνδεσή μας με τους άλλους. Όμως, τι συμβαίνει όταν τα θεμέλια δεν έχουν ενδυναμωθεί; Όταν τραυματικές εμπειρίες παρεμποδίζουν την έμφυτη προδιάθεση προς ολοκλήρωση του εαυτού μας; Μέσα από την εμπειρία τού τώρα μπορούμε να διορθώσουμε και να ανακαλύψουμε μονοπάτια που θα μας επιτρέψουν τη θετική ανάπτυξη και εξέλιξη του εαυτού μας, καθώς και των επόμενων γενεών.
Η νοητική αυτογνωσία μάς επιτρέπει να παραμένουμε ανοιχτοί στις πιθανότητες και δημιουργικοί στην έκβαση των εμπειριών μας και του εαυτού μας, στο εδώ και τώρα, δίχως τον περιορισμό της αξιολόγησης και της κρίσης.
Therapy Planet June 2012